این سوره هشت آیتست، بیست و هفت کلمه، صد و سه حرف جمله به مکه فرو آمد و درین سوره ناسخ و منسوخ نه. و در خبر ابى بن کعب است از مصطفى (ص) که: «هر که سوره «الم نشرح» برخواند او را چندان مزد و ثواب دهد که کسى پیغامبر را (ص) اندوهگن بیند و آن اندوه از وى بردارد». و در خبر مىآید که: «هر که این سوره هر روز برخواند، خداى تعالى همه دشواریها و سختیها بر او آسان کند و از همه اندوهان او را فرج دهد. قوله: أ لمْ نشْرحْ لک صدْرک هذا استفهام على طریق التقریر، اى ازلنا الهم و نفینا الحزن عن قلبک و وسعناه و لم نجعله ضیقا حرجا. و کان النبی (ص) فی بدو الأمر اذا اتاه جبرئیل بالوحى شق علیه استماعه و النظر الى جبرئیل، فوسع الله قلبه لذلک. و فی الخبر: «ان رسول الله (ص) شق صدره لعلقة ثم اخرج قلبه و شق و استخرج منه مثل العلقة السوداء و رمى به و غسل بالماء و الثلج من الجنة ثم حشى نورا و حکمة و ایمانا، ثم اعید مکانه و کان اثر الخرز بصدره ظاهرا فعل به ذلک فی صباه و هو مع ظئره»
حلیمة بنت ابى ذویب بارض هوازن فی بنى سعد بن بکر نهارا و هو مع اخ له صبى من ظئره فی البهم نزل علیه ملکان کانهما طیران ففعلا به ذلک و المرة الثانیة لیلة الاسراء قبل ان یصعد به و غسل بماء زمزم
فذلک قوله تعالى: أ لمْ نشْرحْ لک صدْرک و قیل: معنى شرح الصدر ان یوسع لقبول القدرة و الاستیقان بالغیب و الثقة بالضمان و وعى العلم.
و وضعْنا عنْک وزْرک اى غفرنا لک «ما تقدم منْ ذنْبک و ما تأخر» کقوله: «لیغْفر لک الله ما تقدم منْ ذنْبک و ما تأخر». قال الضحاک و الحسن و قتادة یعنى: ما کان علیه فی الجاهلیة من قلة العلم، و قیل: «وزْرک» یعنى: «وزر» امتک، فاضاف الیه لاشتغال قلبه به و اهتمامه له. و قیل: عصمناک من ارتکاب الوزر.
و قیل: خففنا علیک تحمل اعیاء النبوة.
الذی أنْقض ظهْرک اى اثقل «ظهرک» فاوهنه حتى سمع له. نقیض اى صوت. و قیل: الذى کاد یکسر ظهرک حتى یسمع نقیضه و هذا مثل.
و رفعْنا لک ذکْرک روى ابو سعید الخدرى عن النبی (ص) انه سأل جبرئیل عن هذه الآیة و رفعْنا لک ذکْرک قال: قال الله عز و جل: اذا ذکرت ذکرت معى.
و قال ابن عباس: و رفعْنا لک ذکْرک اى تذکر معى اذا ذکرت فی الاذان و الاقامة و التشهد و الخطب على المنابر. و قال قتادة: رفع الله ذکره فی الدنیا و الآخرة؟ فلیس خطیب و لا متشهد و لا صاحب صلاة الا ینادى به: اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمدا رسول الله و فیه یقول: حسان بن ثابت:
اغر علیه للنبوة خاتم
من الله مشهور یلوح و یشهد
و ضم الاله اسم النبی الى اسمه
اذا قال فی الخمس الموذن اشهد
و قیل: و رفعْنا لک ذکْرک عند الملائکة فی السماء و قیل: رفعه باخذ میثاقه على النبیین و الزامهم الایمان به و الاقرار بفضله. و قال ذو النون: همم الانبیاء تجول حول العرش و همة محمد (ص) فوق العرش. لذلک قال: و رفعْنا لک ذکْرک ثم وعده الیسر و الرخاء بعد الشدة و ذلک انه کان بمکة فی شدة فقال: فإن مع الْعسْر یسْرا اى «مع» الشدة التى انت فیها من جهاد المشرکین و مزاولة ما انت بسبیله «یسرا» و رخاء بان یظهرک علیهم حتى ینقادوا للحق الذى جئتهم به طوعا و کرها.
إن مع الْعسْر یسْرا کرره لتأکید الوعد و تعظیم الرجاء: و قیل: فإن مع الْعسْر یسْرا فی الدنیا، إن مع الْعسْر یسْرا فی الآخرة.
قال الحسن لما نزلت هذه الآیة قال رسول الله (ص): «ابشروا قد جاءکم الیسر لن یغلب عسر یسرین».
و قال ابن مسعود: و الذى نفسى بیده لو کان «العسر» فی جحر لطلبه الیسر حتى یدخل علیه انه لن یدخل علیه انه یغلب عسر یسرین. قال العلماء فی معنى هذا الحدیث: انه عرف «العسر» و نکر الیسر و من عادة العرب اذا ذکرت اسما معرفا ثم اعادته فهو هو و اذا نکرته ثم کررته فهما اثنان. فالعسر فی الآیة مکرر بلفظ التعریف فکان عسرا واحدا و الیسر مکررا بلفظ النکرة فکانا یسرین کانه قال: فإن مع الْعسْر یسْرا «ان مع» ذلک «الْعسْر یسْرا» آخر، و قیل: مجاز قوله لن یغلب عسر یسرین ان الله تعالى بعث نبیه (ص) مقلا محفا فعیره المشرکون بفقره حتى قالوا: نجمع لک مالا فاغتم و ظن انهم کذبوه لفقره فعزه الله تعالى و عدد علیه نعماه فی هذه السورة و وعده الغنى فقال: أ لمْ نشْرحْ لک صدْرک الى قوله: و رفعْنا لک ذکْرک فهذا ذکر امتنانه.
ثم ابتدا ما وعده من الغنى لیسلیه مما خامر قلبه من الغم فقال: فإن مع الْعسْر یسْرا مجازه لا یحزنک ما یقولون: فإن مع الْعسْر یسْرا فی الدنیا ثم انجز ما وعد و فتح علیه القرى العربیة و وسع ذات یده حتى کان یهب المائتین من الإبل ثم ابتدا فصلا آخر من امر الآخرة فقال تاسیة له: إن مع الْعسْر یسْرا و الدلیل على ابتدائه تعریه من الفاء و الواو و حروف النسق فهذا وعد عام لجمیع المومنین مجازه إن مع الْعسْر فی الدنیا للمومنین «یسرا» فی الآخرة لا محالة فقوله: «لن یغلب عسر یسرین» اى لن یغلب عسر الدنیا الیسر الذى وعد الله المومنین فی الدنیا و الیسر الذى وعدهم فی الآخرة. انما یغلب احدهما و هو یسر الدنیا. فاما یسر الآخرة فدائم غیر زائل، اى لا یجمعها فی الغلبة کقوله (ص): «شهرا عید لا ینقصان» اى لا یجتمعان فی النقصان.
و عن ابن عباس قال: اهدى للنبى (ص) بغلة اهداها الیه کسرى فرکبها بحبل من شعر ثم اردفنى خلفه، ثم سار بی ملیا، ثم التفت الى فقال لى: «یا غلام»! قلت: لبیک یا رسول الله. قال: «احفظ الله یحفظک احفظ الله تجده امامک تعرف الى الله فی الرخاء یعرفک فی الشدة و اذا سألت فسل الله، و اذا استعنت فاستعن بالله قد مضى القلم بما هو کائن فلو جهد الخلائق ان ینفعوک بما لم یقضه الله لک لما قدروا علیه و لو جهدوا ان یضروک بما لم یکتبه الله علیک ما قدروا علیه. فان استطعت ان تعمل بالصبر مع الیقین فافعل فان لم تستطع فاصبر، فان فی الصبر على ما تکره خیرا کثیرا. و اعلم ان مع الصبر النصر و ان من الکرب الفرج و إن مع الْعسْر یسْرا قوله: فإذا فرغْت فانْصبْ قال ابن عباس: «فإذا فرغْت» من صلوتک «فانْصبْ» إلى ربک فی الدعاء و انت جالس قبل ان تسلم. و قال قتادة. امره اذا فرغ من صلوته ان یبالغ فی دعائه. و قال الحسن: فإذا فرغْت من جهاد عدوک «فانصب» فی عبادة «ربک». و قال مجاهد «فإذا فرغْت» من امر الدنیا «فانْصبْ» فی عبادة «ربک» و صل. و قال الکلبى: فإذا فرغْت من تبلیغ الرسالة فانْصبْ اى استغفر لذنبک و للمومنین.
و إلى ربک فارْغبْ فی المسألة و سله ما تحتاج الیه من صلاح دینک و دنیاک و لا ترج غیره و لا تشتغل بسواه. و قیل. إلى ربک فارْغبْ اى فاخلص الدعاء و الابتهال و انقطع الیه. و قال جعفر: اذکر «ربک» على فراغ منک عن کل ما دونه.